Đức Thánh Cha Phanxicô gặp gỡ Đức Thượng phụ Chính thống giáo Nga Kirill tại Havana, Cuba. vào ngày 12 tháng 2 năm 2016 (Ảnh: Truyền thông Vatican)
Trong những nỗ lực ngoại giao công khai của mình trong cuộc chiến ở Ukraine, Đức Thánh Cha Phanxicô đã nhiều lần nói rằng ngài sẵn sàng đến Kyiv, nhưng chỉ khi chuyến đi đó có thể được kết hợp với một chuyến đi đến Moscow.
Đây là minh chứng mới nhất về sự ưu tiên mạnh mẽ của Đức Thánh Cha trong các vấn đề ngoại giao: Ngài không muốn đứng về phía nào mà muốn tham gia vào cuộc trò chuyện với tất cả những người đối thoại, ngay cả khi sự sẵn sàng đối thoại bằng mọi giá này có nguy cơ bị hiểu sai.
Trong suốt 10 năm Triều đại Giáo hoàng của mình, Đức Thánh Cha Phanxicô đã từ bỏ sự thận trọng ngoại giao truyền thống của Tòa Thánh, thay vào đó chọn một cách tiếp cận đối thoại trực tiếp thực tế. Nền tảng của cách tiếp cận này có thể được nhìn thấy trong Tông Huấn đầu tiên của Đức Thánh Cha Phanxicô, Evangelii Gaudium (“Niềm vui của Tin Mừng”), theo một cách nào đó, là nền tảng tư tưởng của Triều đại Giáo hoàng của ngài. Khi Đức Thánh Cha kêu gọi các nhà truyền giáo Kitô giáo tham gia vào việc “lắng nghe một cách tôn trọng và đầy lòng trắc ẩn”, cách tiếp cận ngoại giao của ngài hướng đến các quá trình cởi mở hơn là tìm kiếm các giải pháp dứt khoát.
Tất cả các hoạt động ngoại giao trong triều đại giáo hoàng của Đức Thánh Cha Phanxicô đều tuân theo nguyên tắc này. Điều này bao gồm sự thành công về mặt ngoại giao đầu tiên của Đức Thánh Cha, cụ thể là vai trò của Tòa Thánh trong việc khôi phục quan hệ giữa Tòa Thánh và Cuba vào năm 2014. Sự thành công này cũng được nhận thấy trong thỏa thuận gây tranh cãi với Trung Quốc về việc bổ nhiệm Giám mục, được ký vào năm 2018 và hai lần được gia hạn. Và nó áp dụng cho “các quy tắc về sự tham gia” của cuộc gặp gỡ đầu tiên của một vị Giáo hoàng với một Thượng phụ của Tòa Thượng phụ Moscow, diễn ra ở Cuba vào năm 2016, và chính xác là cho vấn đề về khả năng hòa giải để đạt được hòa bình trong cuộc chiến ở Ukraine.
Công việc ngoại giao của các chuyến Tông du
Đến nay, Đức Thánh Cha Phanxicô đã thực hiện 40 chuyến Tông du quốc tế. Đích đến trong chuyến hành trình tiếp theo của ngài luôn là chủ đề của sự suy đoán và tò mò và nói lên nhiều điều về các ưu tiên của ngài đối với nền ngoại giao Giáo hoàng.
Năm nay là một ví dụ điển hình. Đức Thánh Cha Phanxicô sẽ có mặt tại Budapest từ ngày 28 đến 30 tháng 4 và gần như chắc chắn sẽ có mặt ở Lisbon để tham dự Đại hội Giới trẻ Thế giới vào tháng 8. Tuy nhiên, đã có những lời đồn đoán rằng Đức Thánh Cha sẽ đến Marseilles để tham dự cuộc họp của các Giám mục Địa Trung Hải, và sau đó từ đó sẽ đi thẳng đến Mông Cổ, nơi chưa từng có vị Giáo hoàng nào đến thăm.
Như vậy, chuyến đi sẽ cho thấy hai tiêu chí chính yếu của Đức Thánh Cha Phanxicô trong việc lựa chọn các quốc gia để viếng thăm. Thứ nhất: Không đến những quốc gia đã dẫn đầu trên trường quốc tế. Đến Marseilles mà không đi qua Paris, thủ đô của Pháp, sẽ làm nổi bật rằng việc đi qua lãnh thổ Pháp sẽ chỉ nhằm mục đích tham dự một sự kiện. Đây là những gì đã xảy ra vào năm 2014 khi Đức Thánh Cha Phanxicô giới hạn chuyến viếng thăm Pháp của ngài đến Strasbourg, nơi ngài viếng thăm Hội đồng Châu Âu và Nghị viện Châu Âu.
Tiêu chí thứ hai: dành ưu tiên cho các quốc gia nhỏ, đến những nơi cần có Thiên Chúa.
Mông Cổ là một quốc gia có một đàn chiên Công giáo nhỏ bé chưa từng được Đức Giáo hoàng viếng thăm. Vì vậy, không phải ngẫu nhiên mà Đức Thánh Cha Phanxicô muốn bổ nhiệm Đức Cha Giorgio Marengo, Giám quản Tông Tòa Ulaan Bator, làm Hồng y để thể hiện sự ưu tiên đặc biệt đối với quốc gia đó, nơi mà trong số những vấn đề khác, nằm ở biên giới với Trung Quốc.
Hơn nữa, Đức Thánh Cha Phanxicô luôn muốn nhấn mạnh đến vấn đề đối thoại trong chuyến Tông du của mình. Ở Châu Âu, theo thông lệ, Đức Thánh Cha đến thăm các địa điểm nơi mà người Công giáo chỉ là một nhóm thiểu số: Bulgaria, Romania và Bắc Macedonia vào năm 2019; các quốc gia Baltic vào năm 2018 (nơi chỉ có Lithuania là quốc gia Công giáo chiếm đa số); Hy Lạp và Síp vào năm 2021; Thụy Điển năm 2016; Albania năm 2014; và chuyến viếng thăm tới hội nghị của Hội đồng các Giáo hội Thế giới năm 2018.
Trong phạm vi Châu Âu hoặc tại biên giới Châu Âu, Đức Thánh Cha Phanxicô đã đến Thánh địa, Thổ Nhĩ Kỳ, Armenia, Georgia và Azerbaijan. Khi điểm đến của Đức Thánh Cha là một quốc gia hùng mạnh hoặc đa số là Công giáo, đó là vì một sự kiện lớn đang diễn ra ở đó. Ngài đã đến Krakow, Ba Lan, để tham dự Đại hội Giới trẻ Thế giới năm 2016, Hoa Kỳ để tham dự Đại hội Gia đình Thế giới tại Philadelphia năm 2015, và đến Ireland để tham dự Đại hội Gia đình Thế giới năm 2018.
Trong một số trường hợp, sự lựa chọn điểm đến của Đức Thánh Cha Phanxicô được thực hiện chính là để cung cấp cho việc mở ra các quy trình. Chẳng hạn, chuyến viếng thăm Bulgari cũng là dịp gặp gỡ với Giáo hội Chính thống Bulgary, vốn thậm chí không tham gia vào Ủy ban Thần học Hỗn hợp Công giáo-Chính thống.
Vai trò trung gian của Tòa Thánh
Cuba là nơi diễn ra hai trong số những thành công quan trọng nhất trong Triều đại Giáo hoàng của Đức Thánh Cha Phanxicô: cuộc gặp gỡ với Đức Thượng phụ Kirill và việc tái thiết lập quan hệ ngoại giao, điều mà Tòa Thánh đã tạo điều kiện thuận lợi.
Thành công của Tòa Thánh sau 75 năm quan hệ ngoại giao không bị gián đoạn với hòn đảo. Không có gì trong Giáo hội xảy ra đột ngột; tất cả mọi thứ đều là thành quả của công việc lâu dài.
Vì vậy, từ những chuyến viếng thăm, người ta hiểu được công việc ngoại giao.
Cuba đại diện cho một động lực mới cho các cuộc hòa giải cấp Giáo hoàng, như đã nhận thấy ở Venezuela theo yêu cầu trực tiếp của các bên liên quan, và cả ở Nicaragua, nơi mà đường lối ngoại giao hiện nay dường như là một trong những bước còn lại phía sau. Quyết định không bổ nhiệm tân Sứ thần Tòa Thánh sau khi Đức Tổng Giám mục Waldemar Sommertag đột ngột bị trục xuất khỏi Managua là một động thái nhằm tránh phải đối thoại với chính phủ Managua để có được sự chấp thuận đối với một nhà ngoại giao trong khi vẫn duy trì sự hiện diện tại quốc gia này.
Trong các mối quan hệ nan giải của Vatican với Trung Quốc, mục tiêu là giữ cho các đường dây liên lạc được mở. Đức Thánh Cha Phanxicô muốn có một thỏa thuận bổ nhiệm Giám mục, được ký kết vào năm 2018 và được gia hạn hai lần trong hai năm. Cho đến nay, chỉ có 6 Giám mục được bổ nhiệm sau thỏa thuận, trong khi Bắc Kinh dường như ngày càng muốn đẩy các tôn giáo (và không chỉ Công giáo) vào cái gọi là “Hán hóa”.
Tuy nhiên, mục tiêu là phải có một thỏa thuận, ngay cả khi không hoàn hảo, để có cơ sở đàm phán.
Các cuộc chiến trên thế giới
Tiêu chí đối thoại bằng bất cứ giá nào là cơ sở cho những nỗ lực ngoại giao của Đức Thánh Cha về cuộc chiến ở Ukraine. Tòa Thánh đã theo dõi tình hình ở Kyiv kể từ các cuộc biểu tình Maidan vào năm 2014. Đức Thánh Cha Phanxicô đã phát động một cuộc lạc quyên đặc biệt mang tên “Đức Giáo hoàng vì Ukraine”. Đồng thời, vào năm 2019, Đức Thánh Cha muốn tổ chức một cuộc họp liên bộ tại Vatican với Thượng Hội đồng và các Giám mục của Giáo hội Công giáo Hy Lạp Ukraine.
Tuy nhiên, Đức Thánh Cha Phanxicô mong muốn giữ các kênh mở với Moscow, đến mức bản năng đầu tiên của ngài khi chiến tranh bùng nổ là đích thân đến đại sứ quán Liên bang Nga để cố gắng trò chuyện với Tổng thống Vladimir Putin.
Đức Thánh Cha Phanxicô đã nhiều lần nhấn mạnh rằng nhiều vùng lãnh thổ đang tham gia vào điều mà ngài gọi là “một cuộc chiến tranh thế giới từng phần”. Chuyến viếng thăm Iraq vào năm 2021; việc thường xuyên nhắc đến Yemen; và Syria, nơi Sứ thần Tòa Thánh đã được Đức Thánh Cha vinh thăng Hồng y, là những ví dụ về những nỗ lực của ngài tại những khu vực hỗn loạn này.
Ngoại giao bằng cầu nguyện
Syria là một ví dụ về “ngoại giao bằng cầu nguyện” của Đức Thánh Cha Phanxicô bởi chính tình hình ở Syria mà Đức Thánh Cha, vào tháng 9 năm 2013, đã công bố một ngày ăn chay và cầu nguyện cho Syria và Trung Đông. Và ngày cầu nguyện cho hòa bình, được tuyên bố tại Vườn Vatican vào tháng 6 năm 2014, đã được sử dụng như một đòn bẩy ngoại giao để tạo ra một điểm gặp gỡ. Cuộc tĩnh tâm cầu nguyện với các nhà lãnh đạo Nam Sudan vào năm 2019 là một phần của nỗ lực này.
Trong tầm nhìn của Đức Thánh Cha Phanxicô, các tôn giáo phải gặp gỡ nhau để tạo ra công ích. Đối thoại liên tôn là một phần của ngoại giao. Mối quan hệ được khôi phục với Đại học al-Azhar ở Cairo, một trong những trung tâm chính của Hồi giáo Sunni, có thể được hiểu theo phương diện này.
Trong chuyến viếng thăm Ai Cập vào năm 2017, Đức Thánh Cha Phanxicô đã tham gia Hội nghị Hòa bình Quốc tế do cùng một tổ chức tổ chức. Đức Thánh Cha nhắc lại rằng không thể có bạo lực nhân danh Thiên Chúa.
Mong muốn đối thoại liên tôn đã đánh dấu quyết định đến thăm Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất cũng như quyết định đến thăm Morocco vào năm 2019. Tại Abu Dhabi, Đức Thánh Cha đã ký với Đại Imam Al Azhar Ahmed al-Tayyib của Đại học Hồi giáo tuyên bố về Tinh thần Huynh đệ nhân loại trong đó đặt ra các hướng dẫn về vấn đề ngoại giao, đến nỗi Đức Thánh Cha đã đưa một bản sao cho tất cả các nguyên thủ quốc gia đã đến thăm ngài.
Các hướng dẫn đã được đưa vào thực hiện trong chuyến viếng thăm của Đức Thánh Cha Phanxicô tới Iraq, mà đỉnh điểm là cuộc gặp gỡ với Đại Ayatollah al Sistani và với các tôn giáo khác tại Đồng bằng Ur (nhưng không có đại diện của người Do Thái, điều mà có lẽ giống như sự thận trọng ngoại giao quá mức). Điều đó cũng được thể hiện rõ ràng trong chuyến đi gần đây nhất của Đức Thánh Cha Phanxicô đến Vùng Vịnh, ở Bahrain, vào năm 2022.
Chủ đề về tình huynh đệ sau đó đã dẫn đến một Thông Điệp, Fratelli Tutti, được phát triển trong thời kỳ đại dịch và hiện là một phần của các công cụ ngoại giao của Tòa Thánh và được trình bày vào ngày 15 tháng 4 năm 2021, tại một sự kiện cấp cao tại Liên Hợp Quốc.
Nghĩa vụ bảo vệ
Tóm lại, trước hết bạn phải chứng minh rằng bạn là bạn bè thân hữu để công việc ngoại giao được tiến hành hiệu quả. Đây là đường lối do Đức Hồng Y Pietro Parolin đưa ra vào tháng 9 năm 2014 khi, với tư cách là Quốc Vụ Khanh Vatican, ngài tham dự Đại Hội Đồng Liên Hiệp Quốc. Điểm mấu chốt trong các bài phát biểu của Đức Hồng Y Pietro Parolin là “nghĩa vụ bảo vệ”.
Tòa Thánh, trong những năm gần đây, đã áp dụng nghĩa vụ này cho việc bảo vệ môi trường (chỉ cần nghĩ đến Thông điệp Laudato Si và cam kết đối với một thỏa thuận về khí hậu), cho các nhóm thiểu số bị đàn áp (trước hết nhờ cam kết ngoại giao của Tòa Thánh tại các tổ chức châu Âu, các cuộc đàm phán đã bắt đầu về cuộc đàn áp các Kitô hữu), cho những người là nạn nhân của nạn buôn người (có lẽ là chủ đề chính trong hoạt động ngoại giao của Đức Thánh Cha Phanxicô), cho những người di cư (Đức Thánh Cha Phanxicô đã phân bổ toàn bộ văn phòng của Giáo triều Rôma, dưới sự phụ thuộc trực tiếp của nó, cho tình trạng khẩn cấp của người di cư).
Toàn bộ nỗ lực ngoại giao của Tòa Thánh trong năm 2018 sau đó được dành riêng cho vấn đề người di cư, nỗ lực làm việc hướng đến thỏa thuận toàn cầu về di cư được thảo luận tại Marrakech từ ngày 10-11 tháng 12 năm 2018.
Mạng lưới ngoại giao
Trong những năm gần đây, mạng lưới ngoại giao của Tòa Thánh đã phát triển. Ba quốc gia đã tham gia mạng lưới ngoại giao của Tòa Thánh trong Triều đại Giáo hoàng của Đức Thánh Cha Phanxicô. Năm 2016, Mauritanie đã thiết lập quan hệ ngoại giao đầy đủ. Vào năm 2017, Myanmar đã củng cố mối quan hệ với Tòa Thánh, từ đó mở đường cho chuyến Tông du tiếp theo của Đức Thánh Cha tới đất nước này. Và, vào tháng Hai, Tòa Thánh và Oman đã thiết lập quan hệ ngoại giao.
Tòa Thánh hiện có quan hệ ngoại giao với 184 quốc gia trên thế giới. Và Việt Nam, nơi Tòa Thánh hiện có một đại diện không thường trú, dự kiến sẽ sớm được bổ sung vào các quốc gia này.
Những thử thách tiếp theo
Ngoài ra, trong suốt Triều đại Giáo hoàng của mình, Đức Thánh Cha Phanxicô thường cảnh báo chống lại việc thực dân hóa ý thức hệ và đã bảo vệ các nền văn hóa bản địa trong nhiều bài phát biểu khác nhau, đặc biệt là trong các chuyến Tông du đến Châu Mỹ Latinh và chuyến viếng thăm gần đây nhất đến Canada.
Và có thể thấy trước rằng các bài phát biểu mang tính ngoại giao sắp tới của Đức Thánh Cha Phanxicô có thể đề cập đến các chủ đề mới, chẳng hạn như trí tuệ nhân tạo, vốn đang ngày càng trở thành tâm điểm của các hoạt động.
Minh Tuệ (theo CNA)
