Nỗ lực duy nhất của ông Gioan Tẩy Giả là chuẩn bị dân đón nhận ơn cứu độ sắp được thực hiện nơi Đức Kitô. Ông kêu gọi mọi người hối cải và sinh hoa trái xứng với lòng hối cải (Lc 3,8). Trong bài Tin Mừng hôm nay (Lc 3,10-18), ông Gioan cho chúng ta biết “hoa trái xứng với lòng hối cải” ấy là gì (Lc 3,10-14), và Đấng sắp đến là ai (Lc 3,15-18).
Hoa trái xứng lòng hối cải (cc.10-14)
Đám đông hỏi Gioan: “Chúng tôi phải làm gì?” (c.10)
Đám đông dân chúng (okhloi) đón nhận lời kêu gọi hối cải của ông Gioan. Nhưng họ không chỉ muốn nghe nói chung chung về hoa trái của sự hối cải ấy. Họ muốn biết một cách cụ thể hơn nữa điều họ cần phải thực hiện. Họ không bằng lòng chỉ với “đạo tại tâm”, vì cuộc hoán cải trở về với Thiên Chúa không phải chỉ là chuyện của lời nói và những ý nghĩ trừu tượng, mà còn phải là và chính yếu là những hành động cụ thể: “Vậy chúng tôi phải làm gì?”.
Đám đông dân chúng ở đây đã được tác giả Luca trình bày như gương mẫu cho các Kitô hữu khao khát ơn cứu độ và quyết tâm hoán cải quay trở về với Thiên Chúa. Nhưng rất nhiều khi, chính chúng ta lại chỉ thoả mãn với những lời nói suông và những nghi lễ này khác, mà quên mất một câu hỏi quan trọng: “Tôi phải làm gì?”. Mùa Vọng là cơ hội rất tốt để chúng ta đặt câu hỏi đó cho chính mình trước mặt Thiên Chúa và Hội Thánh. Và chắc chắn chúng ta sẽ có câu trả lời cho mình.
Ông Gioan trả lời (cc.11-14)
Đáp lại câu hỏi của đám đông, câu trả lời của ông Gioan cho thấy nguyên tắc đạo đức căn bản của ông là tình yêu đối với tha nhân. Tất cả hoa trái của sự hoán cải mà ông Gioan nghĩ đến đều nằm ở thái độ và cách hành xử đối với tha nhân. Cũng giống như đối với Chúa Giêsu, đối với ông Gioan, chọn lựa triệt để sống cho Thiên Chúa (= hoán cải) phải đưa người ta đến chỗ thực hiện trọn vẹn thánh ý Người trong tình yêu mến. Cuộc hoán cải làm cho người ta hoàn toàn quy hướng về Thiên Chúa cần phải được và chỉ được thực hiện một cách thực sự hữu hiệu qua những cách hành xử của người ta đối với tha nhân. Cuộc hoán cải đó đòi hỏi một sự chia sẻ những thực tại thiện hảo của mình cho tha nhân trong tình huynh đệ (c.11) và đòi hỏi sự khước từ mọi cách hành động bất chính (cc.12-14).
(1) Chia sẻ với người khác trong tình huynh đệ
Đối với mọi người nói chung, ông Gioan yêu cầu sự sẻ chia huynh đệ: “Ai có hai áo, thì chia cho người không có; ai có gì ăn, thì cũng làm như vậy” (c.11). Vị ngôn sứ nhìn vào tình cảnh cụ thể của đám đông đang ở trước mặt ông. Đó là một đám đông đã thực hiện một cuộc hành trình có khi là khá xa để đến nghe ông rao giảng. Họ cần phải ăn và cần phải có áo choàng để đắp ban đêm. Đó là những nhu cầu thiết yếu nhất của họ lúc đó. Vậy lời yêu cầu của ông Gioan không chỉ là dành cho những người đang sống trong sung túc, đòi họ dâng tặng những thứ dư thừa của họ. Đây còn là lời mời gọi dành cho mọi người đang có những gì nhiều hơn điều họ thực sự cần phải có để độ nhật. Ngay cả người chỉ có hai cái áo choàng cũng phải cho đi một cái và chỉ giữ lại một cái duy nhất, nếu người bên cạnh anh ta chẳng có cái nào. Trước nhu cầu cấp thiết của người khác, anh ta chỉ được giữ lại cho mình những gì tối cần thiết mà thôi. Cần phải làm tất cả những gì có thể để chia sẻ, trong tình huynh đệ, với những người thiếu thốn hơn mình.
Lời kêu gọi của ông Gioan rõ ràng hết sức cụ thể trong hoàn cảnh đám đông dân chúng đang có mặt ở đó. Ông đã không đưa ra một nguyên tắc trừu tượng, trí tuệ và khó hiểu. Ông tỏ cho đám đông thấy rõ rằng chính trong chuyện bình thường nhất của cuộc sống hằng ngày như chuyện ăn chuyện mặc mà cuộc hoán cải cần phải được thực hiện.
Chúng ta dễ có khuynh hướng kiểm tra tính xác thực của đời sống Đạo của mình dựa vào những nguyên tắc lý thuyết trừu tượng, thay vì mở tung tủ áo, mở tung tủ thức ăn, mở tung chiếc ví đựng tiền… Ngay cả khi đến toà cáo giải, chúng ta cũng thường dễ chấp nhận việc tỏ lòng sám hối bằng cách đọc nhiều kinh thay vì cho đi một nửa số tiền mình đang có trong ví. Nhưng sự hoán cải đích thực đòi chúng ta phải chia sẻ với những người khác các thực tại thiện hảo (vật chất và tinh thần) của mình trong tình huynh đệ chân thành.
(2) Khước từ những cách hành động bất chính
Những người thu thuế và các binh lính cũng đến hỏi ông Gioan xem họ phải làm gì. Tác giả Luca nêu hai trường hợp cụ thể này để cho thấy khía cạnh thứ hai của cuộc hoán cải: khước từ những cách hành động bất chính.
Những người thu thuế và các binh lính là hai hạng người bị coi thường và khinh ghét trong xã hội Do Thái bấy giờ, vì họ thường lợi dụng vị trí của mình để thu lợi bất chính và hành xử bất công với người khác. Với những người thu thuế, ông Gioan nói: “Đừng đòi hỏi gì quá mức đã ấn định cho các anh”. Với các binh lính, ông bảo: “Chớ hà hiếp ai, cũng đừng chiếm đoạt của người, hãy bằng lòng với đồng lương của mình”. Ông Gioan đã không đòi hỏi họ phải từ bỏ nghề nghiệp của mình, những nghề bị coi khinh trong xã hội Do Thái đương thời. Ông chỉ đòi hỏi họ từ bỏ những cách hành động bất chính khi hành nghề mà thôi, tức là từ bỏ những cách thức lợi dụng vị trí của mình mà bóc lột và đối xử bất công với kẻ khác. Đó cũng có thể là đòi hỏi dành cho chính chúng ta hôm nay trong tư cách là linh mục, trong tư cách là bác sĩ, trong tư cách là giáo viên, trong tư cách là doanh nhân, trong tư cách là phụ huynh, trong tư cách là con cái…
Vấn đề không phải là thay đổi nghề nghiệp, mà là thay đổi con tim. Cái đáng sợ là con tim không còn hướng về Thiên Chúa và không còn tìm kiếm sự thiện và sự thật cho người khác. (Đã đành là cũng có những nghề nghiệp tự nó là bất chính không thể chấp nhận, ví dụ “nghề” nạo hút thai, “nghề” buôn bán phụ nữ và trẻ em, “nghề” buôn bán ma tuý, “nghề” tổ chức mại dâm…; nhưng sở dĩ người ta làm những nghề nghiệp xấu xa ấy là vì con tim người ta đã không còn Thiên Chúa nữa).
Vậy cả hai đòi hỏi nói trên của cuộc hoán cải đều cho thấy: cuộc hoán cải đích thực không buộc người ta làm những hành động vượt quá hay ở bên ngoài cuộc sống con người. Ông Gioan đã không đòi hỏi dân chúng phải làm những hành động khổ hạnh hay những nghi thức đặc biệt nào. Ông chỉ đòi hỏi người ta phải sống đúng như một con người đích thật giữa xã hội loài người, tức là sống ngay chính, quảng đại và liên đới với người khác. Kết quả cụ thể của cuộc hoán cải là sự hiệp thông ngay lành với tha nhân trong những thực tại hằng ngày của cuộc sống.
Đấng Mêsia đang đến (cc.15-18)
Điều đáng chú ý đầu tiên là đám đông (okhloi) được nói đến ở phần đầu bài Tin Mừng, giờ đã được tác giả Luca gọi là “dân (laos) đang trông đợi”, tức là Israel được chuẩn bị để nhận biết ơn cứu độ thời Mêsia (x. Lc 1,17.77). Trong số các tác giả Nhất Lãm, chỉ một mình ông Luca quy chiếu một cách tường minh về một ý tưởng có lẽ vẫn còn tồn tại trong một số nhóm người Do Thái đương thời: một số người vẫn coi ông Gioan là Đấng Mêsia (c. 15; xem thêm Cv 18,25; 19,1-3; Ga 1,6-8.15.20; 3,28).
Câu trả lời của ông Gioan (cc.16-17) cho ý tưởng đó đã là một lời tuyên bố về vai trò Mêsia của Đức Giêsu: chính ông Gioan, vị ngôn sứ của Đấng Tối Cao (Lc 1,76) đã tuyên xưng về sự cao cả hơn hẳn của Đấng Mêsia, Con của Đấng Tối Cao (Lc 1,32): “Phần tôi, tôi làm phép rửa cho anh em bằng nước, nhưng có Đấng quyền thế hơn tôi đang đến, tôi không đáng cởi quai dép cho Người. Người sẽ làm phép rửa cho anh em trong Thánh Thần và lửa. Tay Người cầm nia rê sạch lúa trong sân: thóc mẩy thì thu vào kho lẫm, còn thóc lép thì bỏ vào lửa không hề tắt mà đốt đi”.
Có lẽ thoạt đầu, trên miệng ông Gioan, lời tuyên bố này mang đặc tính cánh chung. Hình ảnh “Đấng quyền thế hơn” có thể muốn nói đến một Đấng thuộc cõi thiên thai, hoặc có thể là chính Thiên Chúa. Trước Đấng ấy, ông Gioan nhận mình không xứng đáng làm đầy tớ: “Tôi không đáng cởi quai dép cho Người”. Hoặc ít nhất, “Đấng quyền thế hơn” mà mọi người đang trông đợi sẽ không phải là một phàm nhân bình thường. Khác với ông Gioan là người làm phép rửa bằng nước, “Đấng quyền thế hơn” sẽ làm phép rửa trong Thánh Thần và lửa. Ta gặp ở đây chủ đề về cuộc phán xét cánh chung của Thiên Chúa. Trong cuộc phán xét ấy, có hai khả năng xảy đến cho con người: một là phán quyết cứu độ của Thiên Chúa, được thực hiện bằng việc Thiên Chúa đổ tràn Thánh Thần để biến đổi con người tự bên trong trái tim (xem thêm Ed 36,25tt); hai là phán quyết kết án của Thiên Chúa nhờ lửa huỷ diệt.
Lời tuyên bố của ông Gioan đã được “Kitô hoá”. Thánh Luca đã hiểu “Đấng quyền thế hơn” chính là Đức Giêsu. Khác với tác giả Mc và tác giả Mt, thánh Luca cẩn thận dùng những cách nói khác nhau để chỉ ra sự khác hẳn giữa phép rửa của ông Gioan và phép rửa của Đức Giêsu: một bên là phép rửa bằngnước, còn bên kia là phép rửatrong Thánh Thần và lửa. Vấn đề không phải là sự khác nhau về chất liệu của hai phép rửa, mà là hai thực tại thuộc hai bình diện và cấp độ khác nhau về bản chất. Trong Cv 1,5 và 11,16 lời tuyên bố trên đây về phép rửa sẽ được thánh Luca đặt vào miệng của chính Chúa Giêsu. Phép rửa trong Thánh Thần và lửa không còn là phán quyết của Thiên Chúa trong ngày cùng tận nữa. Đó là phép rửa đưa người ta vào Hội Thánh. Nó không xoá bỏ phép rửa bằng nước, nhưng kiện toàn phép rửa ấy, biến phép rửa bằng nước thành bí tích của ơn cứu độ viên mãn.
Để cho mình được thuộc về Đức Giêsu, tức là để cho mình được dìm trong Thánh Thần và lửa, chúng ta sẽ được tràn đầy sức sống của chính Thiên Chúa. Gieo mình vào trong tay Đức Giêsu, ta sẽ thấy những gì là chất lượng thật, những gì chỉ là thực tại giả trá, vì như người ta rê lúa trong sân, thóc mẩy và rơm rác sẽ được tách riêng ra. Đó không chỉ là chuyện của ngày phán xét, mà còn là chuyện của cuộc sống chúng ta hiện nay.
Nguyễn Thể Hiện
