Tổng thống Nga Vladimir Putin và Thượng phụ Chính thống giáo Nga Kirill của Moscow thăm triển lãm “Ký ức các thế hệ: Chiến tranh Vệ quốc vĩ đại trong nghệ thuật báo ảnh” nhân Ngày thống nhất quốc gia tại Moscow vào ngày 4 tháng 11 năm 2019 (Ảnh: CNS / Shamil Zhumatov, Reuters pool)
Trong cuộc phỏng vấn độc quyền này với tờ America, Cha David Nazar, S.J., một Tu sĩ Dòng Tên người Canada sinh ra ở Toronto trong một gia đình gốc Ukraine, đã nói về bối cảnh của cuộc xâm lược Ukraine của Nga. Từ năm 1996 đến năm 2002, Cha Nazar phục vụ với tư cách là Giám tỉnh Dòng Tên Tỉnh Dòng Canada thuộc Anh. Sau đó, ngài phục vụ với tư cách là Giám tỉnh Dòng Tên ở Ukraine từ năm 2002 đến năm 2015, thời điểm có nhiều biến động chính trị lớn ở đất nước này. Năm 2015, Đức Thánh Cha Phanxicô đã bổ nhiệm ngài làm Hiệu trưởng Giáo hoàng Học viện Đông phương ở Rôma.
Cha Nazar đã thảo luận về lịch sử của sự can thiệp của Tổng thống Vladimir Putin ở Ukraine, vai trò của Đức Thượng phụ Kirill và Giáo hội Chính thống Nga trong cuộc xung đột, và cuộc gặp gỡ trực tuyến gần đây của Đức Thánh Cha Phanxicô với Đức Thượng phụ Kirill.
Với tư cách là Hiệu trưởng Giáo hoàng Học viện Đông phương ở Rôma, Cha Nazar đã theo dõi sát sao các sự kiện ở Nga, nơi ngài đã đến thăm 15 lần, cũng như các sự kiện ở Ukraine. Giáo hoàng Học viện Phương Đông ra đời sau Cách mạng Nga năm 1917 với tư cách là một trường nghiên cứu và giáo dục đại học phục vụ cho tất cả các Giáo hội Đông phương, cả Công giáo lẫn Chính thống, với sự quan tâm đặc biệt đối với Nga. Các Giáo hội Ukraine đã gửi nhiều sinh viên đến học tại Giáo hoàng Học viện này, đặc biệt là kể từ khi Liên Xô sụp đổ vào năm 1991. Hiện nay, người Ukraine tạo thành một trong những nhóm lớn nhất trong số các sinh viên theo học tại đây. Cha Nazar vẫn được thông báo chi tiết về các sự kiện ở Ukraine như tôi đã biết trong cuộc trò chuyện kéo dài 90 phút với ngài một ngày sau cuộc gặp gỡ trực tuyến của Đức Thánh Cha Phanxicô với Đức Thượng phụ Kirill của Moscow và toàn nước Nga.
Vladimir Putin
Tôi bắt đầu bằng cách hỏi Cha Nazar rằng liệu ngài có nhìn thấy cuộc chiến tranh sắp xảy ra. “Không ai nhìn thấy chiến tranh đang xảy đến, nhưng mọi thứ chẳng kém gì chiến tranh, mọi người đều biết rằng chiến tranh đã hiện diện ở đó rồi”, ngài nói.
Cha Nazar giải thích rằng Tổng thống Nga Putin đã có “một lịch sử lâu dài về sự can thiệp vào Ukraine. Luôn có một nỗ lực để trấn áp bất cứ thứ gì có liên quan đến sự độc lập bằng các chiến thuật thương mại khá tàn bạo, v.v. Ví dụ, nếu ông ấy thấy Ukraine đang cố gắng hội nhập vào nền kinh tế châu Âu, ông ấy sẽ đột ngột cấm sữa và các sản phẩm pho mát từ Ukraine vào Nga, như đã xảy ra vào năm 2004-2005”. Trong những năm gần đây, Cha Nazar cho biết đã có những cuộc tấn công mạng ở các vùng khác nhau của đất nước. Mục tiêu của Putin luôn là “khiến Ukraine phải quy phục”, Cha Nazar nói.
“Không cần phải giải thích những hành động của Putin”, Cha Nazar nói. “Chỉ cần trích dẫn những điều ông ta nói là đủ, chẳng hạn như: ‘Tôi không hiểu tại sao người Ukraine lại muốn nói tiếng Ukraine khi họ có thể nói tiếng Nga!’. Ông ấy luôn tìm cách phủ nhận bản sắc và ngôn ngữ Ukraine. Ông ta gièm pha Ukraine bằng cách gọi quốc gia này là ‘nước Nga nhỏ bé’”.
Cha Nazar nhắc lại rằng ngay trước lễ kỷ niệm 60 năm kết thúc Thế chiến II, ông Putin đã tuyên bố công khai rằng “thảm họa địa chính trị lớn nhất trong thế kỷ 20 là sự sụp đổ của Liên bang Xô Viết”. Nhưng, Cha Nazar nói, “không ai ở Ukraine, Ba Lan hoặc các quốc gia khác của Liên Xô cũ tin điều đó”.
“Quan điểm chính trị của Putin luôn rõ ràng”, Cha Nazar nói. Ngài nhắc lại rằng Putin đã cố gắng tạo ra một khu kinh tế của các quốc gia thuộc Liên Xô cũ, nhưng Ukraine không muốn trở thành một phần của nó. Ukraine là vựa lúa của châu Âu, giàu tài nguyên nông nghiệp và khoáng sản cũng như các ngành công nghiệp luyện kim và kim loại, Cha Nazar nói, và vào thời Liên Xô, Ukraine chiếm 25% tổng sản lượng của Liên Xô. Ngài nhắc lại rằng Tổng thống Yanukovych đã đình chỉ Thỏa thuận Hiệp hội Liên minh châu Âu-Ukraine nhằm hỗ trợ mối quan hệ kinh tế chặt chẽ hơn với Nga, vốn dẫn đến cuộc nổi dậy của người Ukraine tại Quảng trường Độc lập Maidan, Kyiv. Ông Putin đã cử lính nhảy dù và những tay bắn thiện xạ tới, và hơn 100 người đã thiệt mạng, nhưng cuối cùng ông Yanukovych cũng đã bị lật đổ.
Khi cuộc nổi dậy kết thúc, ông Putin đã sáp nhập Crimea. “Điều đó có thể thực hiện được vì phần lớn dân số hai triệu người là người Nga”, Cha Nazar nói. Phương Tây đã áp đặt các biện pháp trừng phạt hiện vẫn được áp dụng, nhưng tất cả vẫn không ngăn cản được Putin.
Cha Nazar kể lại rằng chưa đầy một tháng sau, ông Putin đã cử các nhóm vũ trang của Nga đến vùng Donbas ở miền đông Ukraine, nơi có ý nghĩa kinh tế với các mỏ than cũng như là một khu khoáng sản và luyện kim. Hai thành phố chính của nó, Donetsk và Luhansk, “được xây dựng từ con số không” trong thời kỳ Xô Viết và có người Nga sinh sống. Ông Putin giao cho người Nga nắm quyền điều hành chính quyền các thành phố và sau đó tuyên bố họ muốn tách khỏi Ukraine. Nhưng người dân trong các ngôi làng ở phần lớn của khu vực là người Ukraine và muốn duy trì như vậy.
Vào năm 2014, Tổng thống Putin tuyên bố rằng ông đã cắt cử “lực lượng gìn giữ hòa bình” tới các khu vực được cho là ly khai ở Donbas. Kể từ đó, Cha Nazar cho biết, đã xảy ra xung đột trong khu vực, khiến 15.000 người chết và vô số hàng nghìn người bị thương và thậm chí còn nhiều hơn nữa phải di tản.
“Các nhà lãnh đạo phương Tây, lo lắng cho thương mại, mặc dù vẫn còn lấn cấn với Putin nhưng vẫn quyết định tin tưởng ông ấy”, Cha Nazar nói, “trái ngược với hầu hết các nhà lãnh đạo Đông Âu, những người hiểu rõ ý thức hệ của Putin và không bao giờ tin tưởng ông”.
Về phần mình, Ukraine “không bao giờ đánh mất mong muốn hội nhập châu Âu, nhưng điều này chủ yếu xảy ra ở cấp độ kinh tế”, Cha Nazar nói. Họ cũng mong muốn gia nhập NATO với tư cách là sự bảo vệ khỏi Nga, nhưng điều này đã không bao giờ xảy ra.
Vào ngày 21 tháng 2 năm 2022, Tổng thống Putin chính thức công nhận hai nước cộng hòa ly khai ở Donbas với tư cách là các quốc gia độc lập, và vào ngày 24 tháng 2, ông đã ra lệnh xâm lược Ukraine, đồng thời gọi đây là “một chiến dịch quân sự đặc biệt”.
Cha Nazar cho rằng quyết định của ông Putin là “chủ nghĩa cơ hội”. Ngài phản đối việc Ukraine từ chối từ bỏ Crimea, nhiệm vụ gia tăng hội nhập với châu Âu và mong muốn gia nhập NATO. “Ông Putin, 69 tuổi, cảm thấy mọi thứ đang trở nên tồi tệ đối với nước Nga và 140 triệu dân của nước này, và đồng thời cảm thấy rằng ông ấy phải hành động”, Cha Nazar nói. Hơn nữa, Cha Nazar nói, Putin “thù ghét” người Ukraine ở phía Tây và sự liên kết chặt chẽ của nước này với châu Âu và đồng thời “nghĩ rằng ông có cơ hội thành công với cuộc xâm lược vì ngôn ngữ thống trị ở vùng Donbas là tiếng Nga. Ông ấy tin rằng, ‘Một khi chúng tôi hiện diện ở đó, họ sẽ cần chúng tôi’”.
“Putin đã tính toán sai lầm một cách tồi tệ”, Cha Nazar nói. “Bản sắc của mọi người là người Ukraine. Họ đã phản kháng tại Donbas vào năm 2014 và từ chối những đề xướng của ông ở Odessa. Giờ đây, ông ta đang phải đối diện với sự kháng cự hoàn toàn. Người dân Ukraine thà chết còn hơn là một lần nữa phải chịu sự thống trị của Nga”.
Cha Nazar cho biết ông Putin có một nhóm nhỏ các hệ tư tưởng xung quanh mình và bất kỳ ai không cùng chí hướng đều có nguy cơ ngồi tù hoặc bị giết. Cha Nazar nhận thấy một sự tương đồng với Stalin trong cách hành xử của Putin và đồng thời cũng nhắc lại rằng “Putin đã biến Stalin từ một nhân vật đê tiện hèn hạ trong lịch sử Nga trở thành một anh hùng đã tạo ra nước Nga hiện đại và khiến nước này vĩ đại trở lại”.
Vào thời điểm viết bài này, hàng nghìn người đã thiệt mạng, bao gồm hàng nghìn binh lính của cả hai bên cũng như 135 trẻ em. 10 triệu người Ukraine đã bị buộc phải rời bỏ nhà cửa vì chiến tranh; 6 triệu người đang phải di dời trong nước, và gần 4 triệu người đã tìm kiếm nơi ẩn náu ở các nước láng giềng châu Âu. Các thành phố, theo lời của Đức Thánh Cha Phanxicô, đã bị biến thành các nghĩa trang chết chóc.
Giáo hội Chính thống Nga
Bất chấp sự chết chóc, sự tàn phá và cuộc khủng hoảng nhân đạo ở Ukraine, Đức Thượng phụ Kirill và Giáo hội Chính thống Nga đã không tố cáo cuộc chiến tranh xâm lược này, cũng như không kêu gọi ngừng bắn. Ngược lại, Đức Thượng phụ Kirill đã ủng hộ “hoạt động quân sự” này; ông ấy không bao giờ gọi đó là “chiến tranh” hay “cuộc xâm lược”. Khi tôi yêu cầu Cha Nazar giải thích điều này, ngài trả lời: “Tôi chợt động lòng đối với Giáo hội Chính thống Nga bởi vì, giống như mọi thứ khác ở Nga, nó nằm trong tầm kiểm soát của chính phủ. Để giải thích một cách đơn giản điều này, tôi đôi khi nói rằng nếu Putin nói điều gì đó vào thứ Ba, thì ngài Thượng phụ Nga cũng phải nói điều tương tự vào thứ Tư nhưng chỉ cần thêm từ ‘Chúa’ vào những phát ngôn của mình”.
Cha Nazar cho biết rằng “bởi vì Giáo hội Chính thống Nga, giống như Vladimir Putin, đưa ra tuyên bố tuyệt đối với toàn bộ Ukraine, nên có rất ít cuộc trò chuyện có kết quả giữa Giáo hội đó và tất cả các Giáo hội khác ở Ukraine. Nó tuyên bố một thẩm quyền mà nó không bao giờ có được. Trên thực tế, chúng ta nghe Putin tranh luận rằng Ukraine đang cố gắng phá hủy Giáo hội Nga ở Ukraine như một lý lẽ bổ sung cho cuộc xâm lược hiện tại. Trớ trêu thay, với cuộc xâm lược, Putin đang phá hủy Giáo hội Chính thống giáo Nga ở Ukraine”.
“Sự thật là do chủ nghĩa phiêu lưu chính trị của Putin, Giáo hội Chính thống giáo Nga đã mất đi nhiều Giáo xứ ở Ukraine”, Cha Nazar nói.
Hơn nữa, Cha Nazar nói, “lời kêu gọi hòa bình” từ Tòa Thượng phụ Moscow, “điều mà người dân Ukraine được mong đợi sẽ chấp nhận bởi vì trong mắt của Đức Thượng phụ tất cả họ đều thuộc cùng một gia đình dân tộc và tôn giáo, đều là những lời kêu gọi chấp nhận thẩm quyền của Nga; tất cả không phải là những lời kêu gọi công lý”.
Cha Nazar cho biết những lời kêu gọi như vậy “phần lớn không được chấp nhận” vào thời điểm diễn ra cuộc nổi dậy tại Maidan và đặc biệt là khi sáp nhập Crimea. “Thật vậy, nhiều Giáo xứ Chính thống giáo Nga thuộc Tòa thượng phụ Moscow ở Ukraine đã rời bỏ Giáo hội Chính thống giáo Nga và gia nhập Giáo hội Chính thống giáo có trụ sở tại Kyiv vì bản sắc của người dân là người Ukraina, chứ không phải người Nga”.
Cha Nazar cho biết thêm: “Thậm chí nhiều Giáo xứ và hai Giám mục” đã chuyển đổi lòng trung thành của họ sau khi Đức Thượng phụ Đại kết Bartholomew I “đưa ra quyết định thần học hợp lý và đúng đắn” vào ngày 5 tháng 1 năm 2019, chính thức công nhận và thành lập Giáo hội Chính thống Ukraine cũng như công nhận sự độc lập (tự quản) của Giáo hội này. “Khi đó, người dân Ukraine đã rời đi với số lượng lớn”, và “điều này đã dẫn đến việc Nga đánh mất sự ảnh hưởng ở Ukraine”.
“Với cuộc xâm lược hiện tại, lần đầu tiên các nhà lãnh đạo của Giáo hội Chính thống Nga ở Ukraine bày tỏ sự bất đồng mạnh mẽ và công khai với Đức Thượng phụ Moscow và đồng thời lên án cuộc xâm lược vô cớ của Nga đối với một Ukraine có chủ quyền cũng như những người dân vô tội của họ”.
Cha Nazar cho biết ngài đã nhận được thông tin “từ các nguồn tin có thẩm quyền” rằng 46% Giáo hội Chính thống Nga nằm ở Ukraine. Hơn nữa, “trong khi người dân Ukraine đi nhà thờ với số lượng lớn thì ở Moscow – trong số những người nói rằng họ thuộc Giáo hội Chính thống – chỉ có 2% đến nhà thờ vào Chúa nhật, và điều này một phần là do sự mất uy tín nhất định đối với Giáo hội Chính thống Nga vốn tồn tại từ thời của Dostoyevsky”.
Cha Nazar giải thích rằng “Giáo hội Chính thống Nga luôn luôn gắn chặt các nhà chức trách ở Nga, cho dù đó là các Sa hoàng hay những người nắm quyền vào thời Liên Xô và giờ đây là với Putin”. Cha Nazar cho biết: “Đó là một Giáo hội cử hành các nghi lễ, nhưng không có thẩm quyền tiên tri vì nó đang chịu áp lực phải hoàn toàn phù hợp với nhà nước”. Hơn nữa, “Giáo hội Chính thống Nga nhận tiền từ nhà nước, chứ không phải từ người dân, và vì vậy nó không thể chấp nhận rủi ro, cũng như không thể trở thành một Giáo hội tiên tri”.
Hơn nữa, Cha Nazar nói, mặc dù Đức Thượng phụ Kirill, trước khi trở thành Thượng phụ, đã trải qua nhiều thời gian ở phương Tây, nhưng những tuyên bố của ông sau chiến tranh “là những sự công kích chống lại nền dân chủ và mong muốn dân chủ của Ukraine”, điều mà “ông tuyên bố sẽ dẫn đến các cuộc diễu hành của người đồng tính và những điều tương tự”. Cha Nazar cho biết tất cả những điều này “kêu gọi một quan điểm chống phương Tây nhất định trong xã hội Nga cũng như quan điểm rằng sự bại hoại phát xuất từ phương Tây”.
Đức Thánh Cha Phanxicô và Đức Thượng phụ Kirill
Đức Thánh Cha Phanxicô và Đức Thượng Phụ Kirill đã trò chuyện với nhau trong 40 phút, qua Zoom, vào chiều ngày 16 tháng Ba, một cuộc gặp gỡ mà Đức Phanxicô rất mong muốn.
Theo các thông cáo báo chí do hai bên phát hành riêng biệt, Đức Thánh Cha Phanxicô và Đức Thượng Phụ Kirill đã thảo luận chi tiết về tình hình Ukraine, những đau khổ khôn xiết của người dân Ukraine, cuộc khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng và nhu cầu cấp thiết về các hành lang nhân đạo. Đáng chú ý, tuyên bố của Tòa Thượng phụ không bao giờ sử dụng từ “chiến tranh”, trong khi tuyên bố của Vatican trích dẫn Đức Phanxicô đã sử dụng từ này nhiều lần. Đáng chú ý hơn, không có sự đề cập nào đến lời kêu gọi ngừng bắn.
Khi tôi hỏi Cha Nazar rằng ngài nghĩ đâu là lý do cho những thiếu sót này, ngài trả lời: “Ngay cả khi Thượng phụ Kirill muốn nói ‘Hãy dừng chiến tranh ở Ukraine’, ông ấy không thể làm điều đó nếu không có sự cho phép của Putin. Putin có thể bỏ tù Thượng phụ Kirill nếu ông ấy làm như vậy, và một bộ phận các giáo sĩ Chính thống giáo Nga (có lẽ 30%) sẽ không công nhận ông, và vì vậy ông ấy sẽ phải đối diện với một cuộc nổi dậy trong chính đất nước và Giáo hội của mình”.
Cha Nazar tin rằng “Đức Thượng phụ Kirill chấp nhận rủi ro trong số các tín hữu của mình bằng cách trò chuyện với Đức Thánh Cha Phanxicô vì khoảng 30% Giáo hội Chính thống giáo Nga ở Nga nghĩ rằng Đức Thánh Cha là một kẻ phản Kitô giáo”. Cha Nazar nhắc lại rằng cuộc gặp gỡ của Đức Thánh Cha Phanxicô với Đức Thượng phụ Kirill – cuộc gặp đầu tiên giữa một vị Giáo hoàng và vị Thượng phụ Moscow – phải diễn ra ở Havana, cách xa nước Nga, bởi vì nếu không sẽ xảy ra phản ứng rất dữ dội trong Giáo hội Chính thống Nga và đặc biệt là trong hàng giáo sĩ. Theo truyền thông Nga, Cha Nazar nói, vì cuộc gặp gỡ ở Havana, khoảng 30% các tu viện không còn nhắc đến tên của Đức Thượng phụ Kirill trong nghi lễ – “sự xúc phạm cao nhất mà bạn có thể có đối với Giáo hội Chính thống”.
“Vì vậy, phải có rất nhiều can đảm thì Đức Thượng phụ Kirill mới có thể trò chuyện với Đức Thánh Cha Phanxicô vào ngày 16 tháng 3”, Cha Nazar nói. “Ông ấy chấp nhận rủi ro vì ông ấy tin vào cách tiếp cận thân thiện của Đức Phanxicô và tin tưởng rằng Đức Phanxicô sẽ không làm ông cảm thấy lúng túng hoặc tổn thương theo bất kỳ cách thức nào. Hơn nữa, việc Đức Phanxicô không gọi đích danh Nga hay Putin đã giúp ông ấy có thể tham gia cuộc trò chuyện”.
Cha Nazar biết rằng một số người trong và ngoài Giáo hội Công giáo đã chỉ trích cách tiếp cận của Đức Thánh Cha Phanxicô và muốn Đức Thánh Cha lên án Tổng thống Putin và Nga một cách công khai về cuộc chiến ở Ukraine. Tuy nhiên, Cha Nazar nói, Đức Phanxicô “đang thực hiện một cách tiếp cận khác, về mặt chính trị, theo nghĩa tốt, hết sức khéo léo và nghệ thuật. Đức Thánh Cha Phanxicô xuất hiện với tư cách là một người bạn, cố gắng tìm kiếm sự đồng điệu nào đó với Đức Thượng phụ Kirill, phù hợp với tinh thần Phúc Âm, trước những đau khổ khủng khiếp của người dân Ukraine. Đức Phanxicô đang cố gắng mời gọi Đức Thượng phụ Kirill tham gia một số hình thức hợp tác khi đối mặt với cuộc khủng hoảng nhân đạo này. Đó là một lời mời gọi hết sức tốt đẹp và trung thực, không gây bất kỳ áp lực nào cho ông ấy”. Cha Nazar thừa nhận rằng “trong khi trên diễn đàn công khai chẳng có gì mới được nói đến, tôi sẽ không đánh mất uy tín ý nghĩa của tình bạn này trong thời gian dài hơn”.
Cha Nazar không mong đợi các phương tiện truyền thông Nga đưa tin về những lời của Đức Phanxicô như được trình bày trong tuyên bố của Vatican sau cuộc trò chuyện trực tuyến của ngài với Đức Thượng phụ Kirill. Hơn nữa, với những gì đã xảy ra trong chiến tranh, Cha Nazar không mong đợi Đức Thánh Cha Phanxicô và Đức Thượng phụ Kirill sẽ sớm gặp lại nhau. “Tôi không nói là không thể, nhưng tôi nhận thấy thật khó để tưởng tượng một cuộc gặp gỡ như vậy lại diễn ra”.
Về phần mình, Cha Nazar khẳng định quyền tự vệ của người dân Ukraine. “Tôi ủng hộ các loại vũ khí được chuyển đến Ukraine vì làm cách nào khác mà nước này có thể tự vệ? Nếu ai đó xông vào tàn sát các con tôi, tôi chỉ biết đứng nhìn thì quả thực hết sức kỳ dị”.
Cha Nazar không nhận thấy có bất kỳ cuộc chiến nào có thể chấm dứt ngay lập tức, “vì Putin rất khó rút quân vì lòng kiêu hãnh. Nhưng điều đó đã từng xảy ra một lần ở Afghanistan, và đó có lẽ là sự so sánh tốt nhất cho tình hình hiện nay”.
Cha David Nazar kết luận:
Sự hỗ trợ về tinh thần và vật chất đối với Ukraine là then chốt, không chỉ đối với Ukraine. Như [tiểu thuyết gia người Nga Aleksandr] Solzhenitsyn từng nói về Liên Xô, nó cần áp lực đạo đức liên tục được hỗ trợ bằng các biện pháp cụ thể, chứ không phải chiến tranh, để hạ gục nó. Ukraine cần nguồn cung cấp lương thực, vật chất và hỗ trợ quân sự để tiếp tục cuộc chiến chống lại kẻ xâm lược. Tôi thiết nghĩ sẽ là một sai lầm nếu các nước khác tham chiến mà không bị tấn công trước. Sự ủng hộ của quốc tế đối với Ukraine rõ ràng là hết sức quan trọng, và nó có thể có tác động tương tự đối với Nga mà cuộc chiến Afghanistan cuối cùng đã có.
Minh Tuệ (theo America)
