Quốc kỳ Đài Loan trên bản đồ thế giới (Ảnh: Shutterstock)
Các quan chức ở Rome và Bắc Kinh hiện đang tự tin dự đoán về việc gia hạn thỏa thuận Vatican-Trung Quốc năm 2018, bất chấp cuộc đàn áp gia tăng đối với các tín hữu Công giáo ở nước này và có rất ít sự tiến triển rõ ràng liên quan đến việc bổ nhiệm các giám mục.
Thỏa thuận giữa Vatican và Trung Quốc tiếp tục được nhiều người coi như là một thỏa thuận tồi tệ đối với Tòa Thánh. Rome dường như có ít đòn bẩy trong các cuộc đàm phán và có rất ít nước cờ để thực hiện. Trong khi Hoa Kỳ đã đưa ra đánh giá ảm đạm của riêng mình về tình hình, có một động thái ngoại giao mạnh mẽ từ chính quyền Trump vốn có thể củng cố bàn tay của Rome, và đồng thời tái cân bằng mối quan hệ giữa cả ba cường quốc.
Điểm mấu chốt đối với một động thái như vậy là Đài Loan. Và nó có thể đang được xem xét.
Các nguồn tin chia sẻ với CNA rằng một số quan chức trong Nhà Trắng, và trong các cuộc trò chuyện về chính sách đối ngoại, tin rằng Trump có thể đang xem xét việc tăng cường quan hệ ngoại giao chính thức với Đài Loan trước cuộc bầu cử, một đường hướng đã bắt đầu với một đạo luật năm 2018 của Quốc hội và việc ký kết một thỏa thuận lãnh sự năm 2019. Việc thực hiện nhiều bước tiến hơn hướng tới sự công nhận đầy đủ và quan hệ ngoại giao với Đài Loan sẽ có tác động toàn cầu sâu rộng, và có thể có tác động đáng kể đến thỏa thuận Vatican-Trung Quốc.
Trung Hoa Dân Quốc, tên gọi chính thức là Đài Loan, là một trong những ưu tiên chính sách đối nội và đối ngoại hàng đầu của Trung Quốc. Bị Bắc Kinh coi như là một tỉnh nổi dậy, mặc dù chưa bao giờ nằm dưới sự kiểm soát của Cộng sản, động thái cô lập về mặt ngoại giao nền dân chủ trên đảo quốc nhỏ bé này chính là ưu tiên hàng đầu của đại lục.
Trong nhiều thập kỷ, Trung Quốc đã gây áp lực buộc Liên Hợp Quốc và các quốc gia thành viên khác không công nhận Đài Loan và công nhận Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa là “duy nhất”. Ngày nay, chỉ có một số quốc gia có quan hệ ngoại giao với Đài Loan, với một số ít quốc gia hiện đang rơi vào áp lực kinh tế của Trung Quốc.
Tòa Thánh là quốc gia châu Âu cuối cùng còn lại công nhận Đài Loan, và trọng tâm của mối quan hệ giữa Vatican và Trung Quốc vẫn hướng tới một Giáo hội Công giáo thống nhất ở Trung Quốc, với việc Vatican áp dụng chính sách ngoại giao “một Trung Quốc” của Bắc Kinh. Các dấu hiệu cho thấy điều này có thể đang xảy ra.
Trong những tháng gần đây, khi Tòa Thánh và Trung Quốc đàm phán về việc gia hạn thỏa thuận năm 2018, sự ủng hộ của Vatican đối với Đài Loan đã trở nên trầm lắng rõ rệt. Giữa bối cảnh đại dịch COVID-19, Tòa Thánh là đồng minh ngoại giao duy nhất của Đài Loan không đưa ra lời kêu gọi cho phép Đài Loan tham gia các cuộc họp của Tổ chức Y tế Thế giới. Bộ Ngoại giao Đài Loan cho biết vào tháng 5 rằng Vatican sẽ lên tiếng ủng hộ Đài Loan thông qua các kênh khác.
Nhưng vào tháng 7, tờ South China Morning Post của Hồng Kông dẫn lời một nguồn tin của Vatican nói rằng “Đài Loan không nên bị xúc phạm nếu đại sứ quán ở Đài Bắc được chuyển về địa chỉ ban đầu ở Bắc Kinh”.
Vào tuần này, Bộ Ngoại giao Đài Loan cho biết rằng họ đã nhận được sự đảm bảo từ Vatican rằng việc gia hạn thỏa thuận giữa Vatican-Trung Quốc sẽ không gây ra những hậu quả về mặt ngoại giao chính thức đối với Đài Loan. Điều này có thể đúng đối với hiện tại, nhưng không chắc là do bất kỳ cam kết ngoại giao nào của Quốc Vụ Khanh Tòa Thánh đối với Đài Loan.
Lý do có khả năng nhất khiến Rome từ chối chính thức chia tay với Đài Bắc để ủng hộ Bắc Kinh, ít nhất là ở thời điểm hiện tại, là nó vẫn là một trong những quân bài mạnh nhất mà họ phải tiến hành để thúc đẩy một thỏa thuận có thể đảm bảo tự do thực sự cho Giáo hội ở Trung Quốc, nơi mà chiến dịch của Tập Cận Bình trong việc Hán hóa tôn giáo tiếp tục áp đặt các biện pháp hà khắc đối với người Công giáo.
Sự sẵn sàng của Vatican để thực hiện nước cờ đó và sự sẵn sàng của ông Tập để đổi lại một điều gì đó thực tế, có thể thay đổi đáng kể nếu Tổng thống Trump thực hiện nhiều bước tiến hơn để công nhận hoàn toàn Đài Loan – một điều mà về mặt ngoại giao không thể tưởng tượng được, và hoàn toàn chính đáng.
Trong tuần này, chính quyền Trump báo trước sự tiến bộ về mặt ngoại giao mới trong việc giành được sự công nhận của Israel bởi các quốc gia Ả Rập. Thông báo gần đây nhất, rằng Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Bahrain sẽ có quan hệ ngoại giao hoàn toàn với Israel, là thông báo mới nhất trong một loạt các cuộc đảo chính khó có thể xảy ra đối với ngoại giao của Mỹ trong khu vực, sau quyết định ấn tượng trong việc chuyển đại sứ quán Mỹ từ Tel Aviv đến Giêrusalem.
Khi Trump tuyên bố ý định chuyển đại sứ quán Mỹ, nhiều nhà quan sát dự đoán điều đó sẽ gây ra sự phẫn nộ và phản ứng dữ dội từ thế giới Ả Rập, đồng thời làm tổn hại đến triển vọng hòa bình trong khu vực. Cho đến nay, điều ngược lại dường như đã chứng minh trường hợp này – trước sự ngạc nhiên của nhiều người.
Chính quyền tiếp tục theo đuổi các chính sách thương mại gây hấn với Trung Quốc, và tỏ rõ sự không hài lòng với sự lập lờ của Trung Quốc trong giai đoạn đầu của đại dịch coronavirus. Đồng thời, Trung Quốc đã theo đuổi chiến dịch diệt chủng đối với những người Duy Ngô Nhĩ trong nội bộ, trong khi đồng thời thúc đẩy một chính sách đối ngoại hung hăng – đưa ra các yêu sách ngày càng mạnh mẽ đối với các vùng biển quốc tế và thậm chí điều tàu chiến vào các cảng phía Tây mà không báo trước – phần lớn mà không có ảnh hưởng về mặt quốc tế.
Nhưng Trump đã báo hiệu việc hướng tới chính sách “hai Trung Quốc”. Vào tháng 8, Bộ trưởng Y tế Hòa Kỳ Alex Azar đã gặp tổng thống Đài Loan tại Đài Bắc, quan chức nội các đầu tiên của Hoa Kỳ đến thăm Đài Loan kể từ khi quan hệ ngoại giao tan vỡ vào năm 1979. Vào tuần này, Hoa Kỳ đã cử một quan chức bộ ngoại giao đến dự lễ tưởng niệm một quan chức Đài Loan.
Nếu Trump tiếp tục đi theo đường hướng này trong những tuần lễ tới, và đồng thời khuyến khích các quốc gia khác làm theo, giống như ông đã làm với Israel, các dự đoán có thể sẽ rất tồi tệ. Nhiều người dự báo mối quan hệ với Bắc Kinh sẽ xấu đi ngay lập tức và hàng loạt cuộc tấn công mạng nhằm vào các cơ quan và công ty của Mỹ. Nhưng Trump cũng có thể tìm thấy các đồng minh sẵn sàng ở các quốc gia mà gần đây đang bị lệ thuộc bởi hành vi đe dọa và trả đũa của Trung Quốc, chẳng hạn như Australia và Ấn Độ.
Theo quan điểm của Rome, việc Mỹ công nhận Đài Loan sẽ thiết lập lại sân chơi giữa Giáo hội và Bắc Kinh.
Trước hết, Trung Quốc sẽ đột nhiên có động lực lớn hơn nhiều để giữ Vatican tiếp tục ở lại bàn đàm phán.
Cho đến nay, Đức Giáo hoàng Phanxicô vẫn đứng ngoài lề liên quan đến cách hành xử của Trung Quốc đối với Giáo hội trên đất liền, mạng lưới các trại tập trung ở tỉnh Tân Cương, và việc đàn áp quyền tự do dân sự ở Hồng Kông, cho phép các nhà lãnh đạo khu vực như Đức Hồng y Giuse Trần Nhật Quân (Joseph Zen) và Đức Hồng y Maung Bo lên tiếng một cách mạnh mẽ và cứng rắn trước sự im lặng của Rome. Thế nhưng, đối mặt với một chiến dịch quốc tế phối hợp công nhận một Đài Loan tự do và dân chủ và việc cô lập Bắc Kinh, cũng như sự im lặng của Đức Giáo hoàng Phanxicô, có thể đột nhiên trở thành mục tiêu cấp bách hơn nhiều đối với Trung Quốc.
Ngược lại, việc Mỹ công nhận Đài Loan sẽ khiến Rome được rảnh tay hơn và đồng thời đưa Trung Quốc vào bàn đàm phán một cách nghiêm túc.
Đối mặt với nỗ lực phối hợp của Mỹ nhằm cô lập Bắc Kinh, Trung Quốc thực sự có thể được khuyến khích hơn bao giờ hết để mở quan hệ ngoại giao chính thức với Tòa Thánh và cân nhắc nhượng bộ thực tế về các vấn đề như tự do tôn giáo trong nước.
Trong khi các nhà quan sát có thể cho rằng Tập Cận Bình coi các mối quan hệ với Vatican là một sự kiện thứ yếu, nhưng nếu ông hoàn toàn thực sự lưu tâm đến mối quan hệ này, thỏa thuận với Vatican có thể quan trọng đối với tương lai của Tập Cận Bình về mặt chính trị.
Mặc dù nhiệm kỳ lãnh đạo của nhà lãnh đạo Tập Cận Bình được cho là kéo dài cả đời, nhưng ở Trung Quốc, vị trí của ông Tập gần như không được đảm bảo như những gì được thừa nhận rộng rãi ở phương Tây.
Các tác động đầy đủ của coronavirus ở Trung Quốc có thể không được báo cáo trong các thống kê chính thức, nhưng chúng đã gây tổn thương nghiêm trọng và sâu sắc. Những hậu quả về mặt kinh tế của đại dịch đối với Trung Quốc – ít nhất là theo một số ước tính – cũng nghiêm trọng như bất cứ nơi nào, nếu không muốn nói là tồi tệ hơn. Tình trạng lũ lụt dữ dội xảy ra vào mùa hè, thậm chí đến mức có thể nhìn thấy được sức căng trên đập Tam Hiệp, cũng đã cướp đi sinh mạng của hàng nghìn người và tàn phá các khu công nghiệp thiết yếu.
Cuộc đàn áp nội bộ của ông Tập đối với các nhà bất đồng chính kiến và vấn đề tự do ngôn luận, có thể nhận thấy rõ nhất ở Hồng Kông nhưng thực sự lan rộng hơn, đã không được chấp nhận một cách dễ dàng. Và các nguồn tin ở Trung Quốc đã báo cáo sự bất bình lan rộng đối với các chính sách đối ngoại đối nghịch của ông Tập, bao gồm cả cuộc xung đột dọc biên giới Ấn Độ trong khi cố gắng đưa ra các yêu sách đối với các vùng biển quốc tế ở Biển Đông.
Không phải là một ý kiến hiếm gặp ở Trung Quốc – mặc dù một ý kiến không thường được bày tỏ – rằng, với ý thức ngày càng tăng, ông đang quá sức liều lĩnh và bạo tay cả trong và ngoài nước, ông Tập có thể đối mặt với một thách thức ít nhiều nghiêm trọng hơn đối với vị trí của mình trong cuộc họp tiếp theo của Đại hội toàn quốc của Đảng cộng sản.
Trong bối cảnh này, ngay cả việc Mỹ bị đe dọa công nhận Đài Loan cũng có thể khiến ông Tập phải tranh giành các chiến thắng ngoại giao, và đánh giá lại các nguy cơ của việc kích động một Giáo hội mà ông coi như là mối đe dọa về ý thức hệ mang tính hệ thống có khả năng xảy ra. Những yêu cầu khiêm tốn nhất của Vatican đối với biện pháp tiến hành tối thiểu có thể đột nhiên xuất hiện một cái giá rất đáng phải trả cho một chiến thắng khiêm tốn.
Đối với Hoa Kỳ, việc tăng cường khả năng đàm phán của Giáo hội với Trung Quốc và giành được không gian thở dù chật hẹp nhất cho các tín hữu Công giáo Trung Quốc, có thể sẽ làm được nhiều việc hơn nữa để thúc đẩy quyền tự do dân sự ở Trung Quốc sau nhiều thập kỷ tự do thương mại.
Một sự thay đổi như vậy đối với trật tự ngoại giao có thể là điều không chắc sẽ xảy ra. Nhưng đã có một vị Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ đã có mặt ở Đài Bắc ngay lúc này để tham dự một nghi lễ tưởng niệm. Và Trump, người được biết đến với những điều bất ngờ, nắm giữ những quân bài duy nhất sẽ quyết định điều gì xảy ra tiếp theo.
Trong ngoại giao, luôn có sự phân biệt cốt yếu giữa điều không chắc xảy ra và điều không thể.
Minh Tuệ (theo CNA)
