Các Giáo hoàng dường như có thói quen đến thăm Kazakhstan trong bối cảnh các cuộc khủng hoảng và xung đột lớn có nguy cơ phá vỡ sự ổn định của khu vực và chia cắt các cộng đồng tôn giáo và sắc tộc đa dạng của nó, và chuyến viếng thăm của Đức Thánh Cha Phanxicô trong tuần này cũng không phải là ngoại lệ.
Khi Thánh Giáo hoàng Gioan Phaolô II đến thăm Kazakhstan vào năm 2001, tức là chỉ 10 năm sau khi đất nước này giành được độc lập trong bối cảnh Liên Xô tan rã, và khoảng 10 ngày sau các vụ tấn công khủng bố vào ngày 11 tháng 9 ở Hoa Kỳ đã san bằng Tòa tháp đôi và cướp đi mạng sống của hàng ngàn người Mỹ.
Ngay sau đó, Tổng thống Hoa Kỳ George W. Bush tuyên bố cuộc Chiến chống khủng bố toàn cầu mà Đức Gioan Phaolô II II đã nỗ lực ngăn chặn, và điều này làm tăng khả năng leo thang căng thẳng địa chính trị và liên tôn.
Vào thời điểm đó, các công dân Kazakhstan vẫn đang phải vật lộn với cách thức xây dựng một xã hội mới trong thời kỳ hậu Xô Viết và căng thẳng với Hồi giáo đang ở mức cao nhất mọi thời đại ở quốc gia đa số theo đạo Hồi, nơi các Kitô hữu chỉ là một nhóm thiểu số nhỏ bé.
Trong các bài phát biểu và các bài giảng trong suốt chuyến viếng thăm, Đức Gioan Phaolô II đã khuyến khích những người vẫn còn vỡ mộng vì sự tan rã của Liên bang Xô Viết, đồng thời ngài cũng gửi một thông điệp rõ ràng về lòng khoan dung, ca ngợi quốc gia Trung Á là nơi của sự hòa hợp, nơi các tôn giáo khác nhau đã có thể cùng nhau cộng tác trong việc xây dựng một thế giới không có bạo lực.
Hai năm sau, vào năm 2003, Đại hội đầu tiên của các nhà Lãnh đạo Thế giới và các Tôn giáo Truyền thống và đã được phát động bởi cựu Tổng thống Nursultan Abishuly Nazarbayev – một chính trị gia Liên Xô và Kazakhstan, người từng là Tổng thống đầu tiên của Kazakhstan từ khi độc lập vào năm 1991 cho đến khi ông chính thức từ chức vào năm 2019 – trong nỗ lực nhằm thúc đẩy mối quan hệ bền chặt hơn giữa các cộng đồng tôn giáo khác nhau của Kazakhstan và làm sáng tỏ lịch sử liên tôn độc đáo của đất nước.
Đức Thánh Cha Phanxicô, người đã sẵn sàng đến Kazakhstan vào thứ Ba cho phiên bản thứ bảy của đại hội, nhận thấy mình đang ở trong một tình huống tương tự về sự bất ổn và bất ổn trong khu vực, vì nhiều cách đất nước đang bị kẹt giữa cuộc chiến Ukraine-Nga, xung đột bạo lực nhất của khu vực kể từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai.
Đức Thánh Cha Phanxicô, người đã sẵn sàng đến Kazakhstan vào thứ Ba để tham dự Đại hội các nhà Lãnh đạo Thế giới và các Tôn giáo Truyền thống lần VII, tự nhận thấy mình đang ở trong một tình huống tương tự về sự bất ổn và bất ổn trong khu vực, khi đất nước này, theo nhiều cách thức khác nhau, đang bị mắc kẹt giữa cuộc chiến Ukraine-Nga, cuộc xung đột bạo lực nhất trong khu vực kể từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai.
Cuộc chiến, nổ ra sau cuộc xâm lược ngày 24 tháng 2 của Nga vào Ukraine, cho đến nay đã khiến khoảng 12 triệu người phải rời bỏ nhà cửa và cướp đi sinh mạng của hàng nghìn dân thường, bao gồm cả trẻ em. Khoảng 7 triệu người được cho là phải di tản nội bộ do giao tranh, trong khi ước tính khoảng 5 triệu người đã phải chạy sang các nước láng giềng trong khi bom đạn vẫn tiếp tục tàn phá nhà cửa và các thành phố của họ.
Đức Thánh Cha Phanxicô sẽ có mặt tại Kazakhstan từ ngày 13 đến 15 tháng 9 để tham gia đại hội và gặp gỡ các nhà lãnh đạo đức tin khác cũng như các thành viên của cộng đồng Công giáo nhỏ bé của đất nước này. Chuyến đi sẽ đánh dấu chuyến Tông du nước ngoài thứ 38 của Đức Thánh Cha kể từ khi nhậm chức vào tháng 3 năm 2013.
Phái đoàn của Vatican tại đại hội, vốn thường do Chủ tịch Thượng viện Kazakhstan chủ trì, thường luôn do một vị Hồng y dẫn đầu; tuy nhiên, năm nay, người sẽ dẫn đầu phái đoàn sẽ là Đức Thánh Cha Phanxicô. Sự kiện diễn ra theo thông lệ tại Cung điện Hòa bình của Nur-Sultan; tuy nhiên, năm nay sẽ có 108 phái đoàn tham dự, và do số lượng đại biểu đông đảo nên đại hội đã được dời về Dinh Độc Lập để phù hợp với số lượng lớn hơn.
Với bối cảnh địa chính trị mà chuyến viếng thăm của Đức Thánh Cha Phanxicô sẽ diễn ra, hòa bình và đối thoại huynh đệ có thể sẽ là những chủ đề chính làm nền tảng cho nhiều thông điệp và bài phát biểu của Đức Thánh Cha.
Trong bài chia sẻ trong giờ Kinh Truyền Tin hôm Chúa nhật, Đức Thánh Cha đã nói về chuyến viếng thăm của ngài tới Kazakhstan, đồng thời cũng cho biết rằng đây sẽ là một cơ hội “để gặp gỡ nhiều đại diện tôn giáo và đối thoại giữa những người anh em, được thúc đẩy bởi khát vọng chung về hòa bình, một nền hòa bình mà thế giới của chúng ta đang khao khát”.
Đức Thánh Cha cảm ơn các nhà tổ chức đại hội và mời gọi các tín hữu cầu nguyện cho ngài trong “cuộc hành hương của đối thoại và hòa bình này”.
Lịch sử của sự đa dạng và tinh thần liên đới
Kazakhstan là một trong những quốc gia lớn nhất ở Trung Á, với dân số 19 triệu người gồm khoảng 150 nhóm sắc tộc. Khoảng 70% người Kazakhstan theo đạo Hồi và khoảng 26% theo Kitô giáo, nhiều người trong số họ thuộc các truyền thống Chính thống giáo Nga và Công giáo Hy Lạp.
Sự hiện diện của Kitô giáo ở Kazakhstan ngày càng tăng trong thế kỷ 19, khi số lượng lớn người Ba Lan, người Belarus, người Ukraine và người Nga bị các sa hoàng Nga trục xuất ở đó. Số lượng của họ ngày càng tăng trong cuộc đàn áp tôn giáo của Joseph Stalin, người dưới thời Liên Xô đã tống hàng trăm nghìn Kitô hữu vào các trại cải tạo lao động trong những năm 30 và 40.
Nhiều người trong số các Kitô hữu này đã được các gia đình Hồi giáo Kazakhstan tiếp nhận, làm dấy lên một cảm giác về tinh thần liên đới và sự trân trọng tự nhiên vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay.
Bản thân những người Công giáo, chiếm khoảng 1% dân số hiện nay, đã có mặt ở Kazakhstan từ thế kỷ thứ hai, khi các tù nhân chiến tranh La Mã bị người Ba Tư lưu đày ở đó, có nghĩa là họ cũng có thể đến đó với tư cách là tù nhân.
Sau khi Liên Xô sụp đổ năm 1991, Giáo hội Công giáo được khôi phục ở Kazakhstan và các tín hữu bắt đầu thờ phượng công khai. Tuy nhiên, một số lượng lớn những người bị trục xuất đã trở về quê hương và đất nước của họ, với ít nhất bốn triệu người di cư vào thời hậu Xô Viết, khiến dân số Kitô giáo ở Kazakhstan ngày càng suy giảm.
Tuy nhiên, họ tiếp tục duy trì sự hiện diện nhất quán và các mối quan hệ liên tôn nhìn chung là tốt đẹp. Trên thực tế, Hội đồng Giám mục Trung Á, được thành lập vào năm 2021 và trong đó Kazakhstan là một thành viên, đã và đang phát triển lớn mạnh và bao gồm một số quốc gia châu Á.
Sống bên cạnh chiến tranh
Cuộc chiến ở Ukraine là một chủ đề không thể tránh khỏi đối với Đức Thánh Cha Phanxicô khi ngài có mặt tại Kazakhstan.
Kazakhstan có chung đường biên giới dài 5.000 dặm với Nga, có nghĩa đây sẽ là nơi gần nhất mà Đức Thánh Cha Phanxicô đặt chân đến đối với Nga hoặc Ukraine kể từ khi chiến tranh bắt đầu. Đức Thánh Cha Phanxicô đã nhiều lần bày tỏ mong muốn đến thăm cả hai quốc gia trong nỗ lực thúc đẩy đối thoại và các cuộc đàm phán hòa bình và đã lên án cuộc chiến này là “sự điên rồ”.
Đức Thánh Cha Phanxicô được chờ đợi sẽ gặp gỡ Đức Thượng phụ Chính thống giáo Nga Kirill – người đã nhiệt tình ủng hộ chiến tranh và người ban đầu được lên kế hoạch tham dự đại hội ở Kazakhstan – trong một cuộc trò chuyện bên lề, làm dấy lên suy đoán rằng Đức Thánh Cha sẽ có một chuyến dừng chân trong khoảng thời gian ngắn ở Ukraine trước hoặc sau khi đến Kazakhstan.
Tuy nhiên, vào tháng trước, Đức Thượng phụ Kirill đã thông báo rằng ông sẽ rút khỏi đại hội, có nghĩa là cuộc gặp với Đức Thượng phụ Kirill và một chuyến thăm tiềm năng tới Ukraine, là điều không còn được bàn luận nữa. Trên thực tế, kế hoạch bay cho chuyến bay của Giáo hoàng tránh tuyến đường trực tiếp nhất đến thủ đô Nur-Sultan của Kazakhstan, vốn sẽ đưa Đức Thánh Cha Phanxicô qua một số khu vực thuộc của cả Nga lẫn Ukraine, có nghĩa là các bức điện thư sẽ được gửi đến các nhà lãnh đạo của mỗi nước, vì theo thông lệ của Đức Thánh Cha, ngài sẽ gửi điện thư tới các nhà lãnh đạo của các quốc gia mà ngài bay qua.
Thay vào đó, chuyến bay của Giáo hoàng sẽ thực hiện một chặng đường dài, đi qua một số quốc gia bao gồm Croatia, Bosnia-Herzegovina, Serbia-Montenegro, Bulgaria, Thổ Nhĩ Kỳ, Georgia và Azerbaijan.
Đức Thánh Cha Phanxicô vẫn chưa nhận được lời mời đến thăm Nga từ Tổng thống Nga Vladimir Putin, và trong một cuộc phỏng vấn gần đây, Đức Thánh Cha cho biết chuyến đi đến Ukraine là điều không thể thực hiện do tình trạng viêm xương khớp gối liên tục của ngài, có nghĩa là Kazakhstan có khả năng là nơi gần nhất mà ngài sẽ đến đối với một trong hai quốc gia trong tương lai gần.
Về cách thức người Kazakhstan nhìn nhận cuộc chiến, Giám đốc Caritas Kazakhstan, Cha Guido Trezzani, đã phát biểu với các nhà báo trong một cuộc họp trực tuyến vào tuần trước rằng có một sự quan ngại, nhưng “bạn không cảm nhận được xung đột” theo cách thức trực tiếp, và có không có “nỗ lực gây hấn, biểu tình, gây hấn bằng lời nói của người này chống lại người kia”.
Các nhà lãnh đạo của đất nước muốn đóng một vai trò ngoại giao lớn hơn ở Trung Á, vì vậy “có xu hướng trung lập. Bởi vì điều này, không có các cuộc biểu tình hoặc phản ánh về chiến tranh hoặc xung đột trong nước”.
Mặc dù không có bất kỳ căng thẳng công khai nào giữa người Nga và Ukraine ở Kazakhstan, Đức Giám mục Adelio Dell’Oro Địa phận Karaganda trong cuộc họp bàn tròn trên phương tiện truyền thông trực tuyến ngày 8 tháng 9 đã mô tả tình hình là “khó xử”.
Mặc dù không có dấu hiệu rõ ràng về xung đột nội bộ ở Kazakhstan, Đức Cha Dell’Oro cho biết sự hiện diện của cả những người sắc tộc Nga lẫn Ukraine, cũng như sự phụ thuộc kinh tế của Kazakhstan vào cả hai quốc gia này, đã gây ra một mức độ phiền muộn khó chịu nhất định.
Ở cấp độ chính trị, các nhà lãnh đạo đôi khi đã phá vỡ sự trung lập của họ, Đức Cha Dell’Oro nói, đồng thời lưu ý rằng Tổng thống Kazakhstan Kassym-Jomart Tokayev trong một bài phát biểu vào tháng 3 đã công khai từ chối công nhận các quốc gia cộng hòa độc lập Luhansk và Donetsk mà Tổng thống Putin đã tuyên bố ở miền đông Ukraine.
“Đây là tình huống tế nhị mà Kazakhstan đang ở giữa”, Đức Cha Dell’Oro nói, đồng thời cũng cho biết rằng hầu hết mọi người“ đang đau khổ ”do chiến tranh, về mặt xã hội và kinh tế, nhưng họ không chống lại chính người dân Nga.
Đức Cha Dell’Oro cho biết ngài rất buồn vì quyết định không tham dự hội nghị của Đức Thượng phụ Kirill, bày tỏ sự tin tưởng rằng quyết định này “đã gây ra sự bối rối” đối với cộng đồng Chính thống giáo Nga cũng như các nhà tổ chức đại hội.
Một cuộc gặp giữa của Đức Thượng phụ Kirill và Đức Thánh Cha Phanxicô bên lề hội nghị “sẽ rất đáng chú ý,” và sẽ giúp “làm rõ những gì mà các cộng đồng khác nhau có thể đã đóng góp cho hòa bình trên thế giới”, Đức Cha Dell’Oro nói, nhưng đồng thời nhấn mạnh rằng sự hiện diện của Đức Thánh Cha vẫn sẽ là “vô cùng quan trọng để mở ra các tiến trình hòa bình trên toàn thế giới, nơi xảy ra các cuộc xung đột, đặc biệt là ở Ukraine”.
Đức Cha Dell’Oro cho biết ngài hy vọng Đức Thánh Cha Phanxicô sẽ “khuếch đại” những lời kêu gọi của mình về hòa bình và sự hòa hợp khi hiện diện tại Kazakhstan, đồng thời lặp lại thông điệp của ngài: “Chúng ta là con cái của Thiên Chúa và vì vậy chúng ta là anh chị em với nhau. Sự chờ đợi một thông điệp như vậy chắc chắn là có”.
Trung Quốc sẽ là một chủ đề thầm lặng
Mặc dù cuộc chiến ở Ukraine có thể sẽ là trọng tâm trong chuyến viếng thăm của Đức Thánh Cha Phanxicô, nhưng chủ đề nền tảng chắc chắn sẽ là mối quan hệ của Vatican với Trung Quốc, vì Kazakhstan cũng có chung đường biên giới quan trọng với quốc gia láng giềng ở phía nam.
Mặc dù Bộ Ngoại giao Trung Quốc vẫn chưa xác nhận chuyến thăm, nhưng Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình dự kiến sẽ đến thăm Kazakhstan trong chuyến công du quốc tế đầu tiên sau COVID cùng thời điểm Đức Thánh Cha sẽ ở đó.
Dự kiến, Chủ tịch Tập Cận Bình sẽ dừng chân ở Nur-Sultan vào thứ Tư, ngày thứ hai trong chuyến viếng thăm Kazakhstan của Đức Thánh Cha Phanxicô. Sau đó, ông sẽ tới Uzbekistan để tham dự hội nghị thượng đỉnh của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải tại thành phố Samarkand cổ kính của Con đường Tơ lụa, nơi ông dự kiến sẽ gặp gỡ Tổng thống Putin.
Tiếp cận với Trung Quốc là một trong những khía cạnh gây tranh cãi nhất trong Triều đại Giáo hoàng của Đức Phanxicô và chuyến viếng thăm của ngài tới Kazakhstan đưa ngài đến gần nhất với với đất nước mà ngài chưa từng đến.
Chuyến thăm của Chủ tịch Tập Cận Bình tới Kazakhstan cũng diễn ra khi Vatican và Trung Quốc đang đàm phán gia hạn thỏa thuận gây tranh cãi về việc bổ nhiệm các Giám mục, vốn đã được ký vào năm 2018 và được cho là cho phép Đức Giáo hoàng chọn từ một nhóm ứng viên do chính phủ Trung Quốc đưa ra.
Trong một cuộc phỏng vấn gần đây, Quốc Vụ Khanh Vatican, Đức Hồng y Pietro Parolin, cho biết thỏa thuận, vốn sẽ hết hạn trong tháng này, có thể sẽ được gia hạn, làm dấy lên tin đồn về một cuộc gặp gỡ tiềm năng giữa Đức Thánh Cha Phanxicô và Chủ tịch Tập Cận Bình trong khi hai nhà lãnh đạo sẽ cùng có mặt tại Kazakhstan trong tuần này.
Trung Quốc cũng là tâm điểm toàn cầu về cuộc đàn áp được báo cáo đối với các cộng đồng tôn giáo – bao gồm các lệnh cấm đối việc tham dự Thánh lễ, san ủi các nhà thờ hoặc tháo bỏ Thánh giá khỏi các địa điểm thờ phượng – cách đối xử của họ đối với cộng đồng người Duy Ngô Nhĩ theo đạo Hồi thiểu số, và sự leo thang căng thẳng gần đây với Đài Loan sau chuyến thăm vào mùa hè này của Chủ tịch Hạ viện Hoa Kỳ Nancy Pelosi.
Đức Hồng y Joseph Zen, nguyên Giám mục Địa phận Hồng Kông, cũng sẽ bắt đầu bị xét xử vào tuần tới về tội lật đổ liên quan đến sự ủng hộ của ngài đối với phong trào ủng hộ dân chủ của thành phố.
Các cáo buộc được đưa ra theo luật an ninh quốc gia mới của Hồng Kông, do Bắc Kinh áp đặt vào năm 2020, đồng nghĩa với việc Chủ tịch Tập Cận Bình có nhiều lý do để né tránh một cuộc gặp tiềm năng với Đức Thánh Cha Phanxicô.
Cho dù cuộc gặp gỡ đó có xảy ra hay không, nhưng nếu có một điều chắc chắn, đó là Đức Thánh Cha Phanxicô có thể sẽ đến Kazakhstan với một thông điệp rõ ràng không chỉ đối với chính đất nước này, mà còn đối với các quốc gia láng giềng trong khu vực, và ngay cả khi họ vắng mặt, ánh mắt của tất cả mọi người, bao gồm cả Putin và Tập Cận Bình, cũng sẽ theo dõi.
Minh Tuệ (theo Crux)
